خمس طلا چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟

خمس طلا بخشی از سود یا دارایی مازاد است که طبق احکام اسلامی باید در پایان سال خمسی پرداخت شود. شرایط وجوب خمس شامل مالکیت طلا، گذشت یک سال خمسی و مازاد بودن بر نیاز متعارف زندگی است. طلاهای مشمول خمس شامل طلای زینتی مازاد، طلاهای پس‌اندازشده، سکه و طلای آب‌شده هستند. در مقابل، طلاهای مصرفی مانند زیورآلات مورد استفاده روزانه، مهریه و هدایای طلا در مواردی خاص از خمس معاف‌اند. درصد خمس طلا یک‌پنجم یا ۲۰ درصد ارزش خالص آن پس از کسر هزینه‌های ضروری است. نحوه محاسبه خمس نیز بر اساس ارزش روز طلا در پایان سال خمسی انجام می‌شود و تنها مازاد نیاز و دارایی ذخیره‌شده در محاسبه لحاظ می‌شود. آشنایی با شرایط تعلق خمس به طلا، به شما کمک می‌کند تا با اطمینان خاطر به وظیفه شرعی خود عمل کنید. پس در این مقاله با ما همراه باشید.

شرایط وجوب خمس طلا چیست؟

برای رسیدن به پاسخ سوال «خمس طلا چگونه است»، در ادامه این بخش به بررسی جزئیات شرایط وجوب خمس طلا می‌پردازیم.

سال خمسی و ملاک زمانی پرداخت

سال خمسی، بازه‌ زمانی یک‌ساله بر اساس تقویم قمری (۳۵۴ روز) است که مبنای محاسبه و پرداخت خمس قرار می‌گیرد. 

از روزی که مقدار طلا به اندازه‌ای برسد که پرداخت خمس واجب شود، یک سال قمری شروع می‌شود. اگر در پایان این یک سال، همان مقدار طلا هنوز نزد مالک باشد، پرداخت خمس آن بر فرد واجب است.

مالکیت کامل طلا

مالکیت کامل طلا به معنای مالکیت شرعی و قانونی فرد نسبت به طلا است؛ به‌گونه‌ای که مالک حق تصرف و اختیار تام بر آن داشته باشد. در صورتی که طلا در حالت امانت، ودیعه یا تحت مالکیت دیگری قرار داشته باشد، خمس بر عهده مالک واقعی خواهد بود.

طلاهای در حال استفاده یا ذخیره

طلاهای درحال‌استفاده، مانند زیورآلات روزمره، مشمول پرداخت خمس نمی‌شوند؛ چراکه جزو نیازهای معمول و مصرفی صاحب آن به حساب می‌آیند. اما طلاهای ذخیره‌شده که برای پس‌انداز یا سرمایه‌گذاری بدون استفاده مداوم نگه داشته شده‌اند، مشمول خمس خواهند بود. البته این موضوع نیز به این بستگی دارد که آیا شرایط دیگر وجوب خمس مانند گذشت سال خمسی و رسیدن به نصاب مالی فراهم شده باشد یا خیر.

تفاوت خمس با زکات طلا

خمس و زکات هر دو از واجبات مالی اسلام هستند، اما تفاوت‌های مهمی در ماهیت و محاسبه آن‌ها وجود دارد که به شرح زیر هستند:

• خمس طلا: خمس به طلاهایی تعلق می‌گیرد که یک سال قمری از نگهداری آن‌ها گذشته و مازاد بر نیاز و مصرف معمول فرد باشند. میزان خمس یک‌پنجم یا ۲۰ درصد از ارزش طلا است.
• زکات طلا: زکات طلا شامل ۲.۵ درصد از طلایی است که به‌عنوان سرمایه یا پس‌انداز نگه داشته شده و حداقل معادل ۸۵ گرم طلای خالص باشد و یک سال قمری از آن گذشته باشد.

نحوه محاسبه خمس طلا چگونه است؟

برای محاسبه خمس طلا، ابتدا باید ارزش روز طلایی را که مشمول خمس است مشخص کنید. سپس یک‌پنجم از این ارزش را به‌عنوان مقدار خمس محاسبه کنید. فرمول محاسبه خمس به شرح زیر است:

مقدار خمس = ۰.۲ × ارزش روز طلای مشمول خمس

درصد خمس چقدر است؟

درصد خمس ثابت و معین است و برابر با ۲۰ درصد از ارزش مال می‌شود. یعنی هرگاه خمس بر طلا یا هر مال دیگری واجب شود، باید ۲۰ درصد از ارزش آن را به‌عنوان خمس پرداخت کرد.

محاسبه خمس طلا بر اساس قیمت روز

برای محاسبه خمس طلا بر اساس قیمت روز، توجه داشته باشید که قیمت طلا باید با عیار دقیق طلای مورد نظر شما محاسبه شود؛ چراکه قیمت هر گرم طلا با عیارهای مختلف متفاوت است و اگر این موضوع رعایت نشود، ممکن است مبلغ خمس به اشتباه محاسبه شود. به منظور محاسبه مبلغ خمس نیز از فرمول زیر استفاده کنید:

مقدار خمس= ۰.۲ × ارزش روز طلای مشمول خمس

مثال عددی از محاسبه خمس

در ادامه این بخش نمونه‌هایی از موارد خمس طلا را بررسی می‌کنیم:

محاسبه خمس طلای ۲۴ عیار

فرض کنید ۵۰ گرم طلای ۲۴ عیار دارید که قیمت هر گرم آن ۹,۴۴۰,۰۰۰ تومان است و یک سال قمری از نگهداری آن گذشته است. برای محاسبه عیار ابتدا ارزش کل طلا را محاسبه می‌کنیم:

۵۰ گرم × ۹,۴۴۰,۰۰۰ = ۴۷۲,۰۰۰,۰۰۰ تومان

حالا یک‌پنجم این مقدار را برای خمس محاسبه می‌کنیم:

۴۷۲,۰۰۰,۰۰۰ × ۰.۲ = ۹۴,۴۰۰,۰۰۰ تومان

پس مقدار خمس واجب پرداختی برابر با ۹۴,۴۰۰,۰۰۰ تومان است.

محاسبه خمس طلای ۱۸ عیار

فرض کنید ۵۰ گرم طلای ۱۸ عیار دارید که قیمت هر گرم آن ۷,۸۰۰,۰۰۰ تومان است و یک سال قمری از نگهداری آن گذشته است. برای محاسبه عیار ابتدا ارزش کل طلا را محاسبه می‌کنیم:

۵۰ گرم × ۷,۸۰۰,۰۰۰ = ۳۹۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان

حالا یک‌پنجم این مقدار را برای خمس محاسبه می‌کنیم:

۳۹۰,۰۰۰,۰۰۰ × ۰.۲ = ۷۸,۰۰۰,۰۰۰ تومان

بنابراین خمس طلای ۱۸ عیار شما برابر با ۷۸,۰۰۰,۰۰۰ تومان خواهد بود.

خمس انواع طلا چگونه است؟

خمس انواع طلا بسته به نوع و کاربرد هر دسته از طلا متفاوت است و هر کدام شرایط و نکات خاص خود را دارند. در ادامه به بررسی جزئیات خمس انواع طلا می‌پردازیم.

خمس سکه طلا

خمس سکه طلا یکی از موضوعات مهم در احکام مالی اسلامی است که پرداخت آن بر اساس شرایط خاصی واجب می‌شود. اگر سکه‌های طلا به‌عنوان سرمایه یا پس‌انداز نگهداری شوند و یک سال قمری از داشتن آن‌ها بگذرد، پرداخت یک‌پنجم ارزش روز آن‌ها به‌عنوان خمس بر مالک واجب خواهد بود.

• سکه بهار آزادی و سکه‌های رایج: سکه بهار آزادی جزو مؤونه (هزینه زندگی) محسوب نمی‌شود. بنابراین اگر از درآمد کسب تهیه شده و از مخارج سال زیاد بیاید، خمس دارد.

• سکه‌های نگهداری‌شده به قصد سرمایه‌گذاری: اگر سکه طلا به قصد سرمایه‌گذاری خریداری شود و یک سال قمری از نگهداری آن بگذرد، خمس آن واجب است. در این صورت، یک‌پنجم از ارزش روز سکه در پایان سال خمسی به عنوان خمس باید پرداخت شود .

• سکه‌های هدیه یا ارثی: اگر سکه طلا به عنوان هدیه یا ارث دریافت شده باشد و یک سال قمری از دریافت آن بگذرد، خمس آن واجب است، مگر اینکه جزو هزینه زندگی محسوب شود .

تفاوت محاسبه خمس طلا با محاسبه خمس سکه

تفاوت اصلی محاسبه خمس طلا و خمس سکه در نوع ارزش‌گذاری و شرایط نگهداری آن‌ها است:

• محاسبه خمس طلا: ارزش روز طلای مشمول خمس بر اساس وزن و عیار طلا و قیمت روز هر گرم طلا تعیین می‌شود. سپس یک‌پنجم از این ارزش به‌عنوان خمس پرداخت می‌شود. محاسبه معمولاً به‌صورت گرم طلا ضربدر قیمت روز هر گرم طلا انجام می‌شود.

• محاسبه خمس سکه: برای سکه طلا، معمولاً ارزش روز خود سکه که از بازار و نرخ رسمی اعلام می‌شود ملاک محاسبه است. قیمت سکه نیز شامل ارزش طلای موجود در آن به‌علاوه اجرت ضرب و حباب بازار است.

خمس طلای آب‌ شده

خمس طلای آب‌ شده مربوط به به طلایی است که به‌صورت شمش یا قطعات بدون‌شکل نگهداری می‌شوند. این نوع طلا اجرت ساخت و مالیات ندارد و برای سرمایه‌گذاری یا پس‌انداز خریداری می‌شود و ارزش آن بر اساس وزن و عیار طلا و قیمت روز محاسبه می‌شود.

بر اساس فتوای اکثر مراجع تقلید، اگر طلای آب‌ شده پس از گذشت یک سال قمری همچنان در اختیار مالک باشد و مازاد بر نیاز و مصرف روزمره وی باشد، پرداخت خمس آن واجب است.

خمس طلای زینتی (فیزیکی)

خمس طلای زینتی مربوط به طلایی است که به‌صورت زیورآلات و جواهرات برای استفاده روزمره یا مناسبت‌های خاص نگهداری می‌شوند. این نوع طلا معمولاً برخلاف طلای سرمایه‌گذاری، مصرفی و کاربردی است.

بر اساس نظر بسیاری از مراجع تقلید، اگر طلای زینتی برای استفاده دائمی و پوشیدن باشد و جزو نیازهای معمول زندگی محسوب شود، به آن خمس تعلق نمی‌گیرد. اما اگر مقدار طلای زینتی مازاد بر نیاز معمول و به‌صورت ذخیره و سرمایه‌گذاری نگهداری شود و یک سال قمری از آن بگذرد، پرداخت خمس آن واجب خواهد بود.

خمس طلای شکسته یا دست دوم

طلای شکسته یا دست‌دوم طلایی است که قبلاً استفاده شده و شکل اولیه زیورآلات یا سکه را ندارد. از نظر شرعی این نوع طلا تفاوتی با طلای نو ندارد و اگر شرایط وجوب خمس یعنی گذشت یک سال قمری و مالکیت تام قطعه برقرار باشد، پرداخت خمس بر مالک واجب است.

کدام طلاها مشمول خمس نمی‌شوند؟

برخی انواع طلا به دلیل کاربرد و شرایط خاصی که دارند، مشمول حکم خمس نمی‌شوند. در ادامه، به بررسی انواع طلایی می‌پردازیم که طبق نظر مراجع تقلید، خمس بر آن‌ها واجب نیست.

طلاهای زینتی

خمس تنها زمانی به طلای زینتی واجب می‌شود که مقدار آن فراتر از نیاز معمول زندگی بوده و به‌عنوان پس‌انداز یا سرمایه‌گذاری نگهداری شود. در غیر این صورت، وقتی طلای زینتی برای مصرف روزمره و استفاده شخصی باشد، پرداخت خمس بر آن لازم نیست.

طلای هدیه شده

خمس بر طلای هدیه شده در صورتی واجب می‌شود که پس از گذشت یک سال قمری، آن طلا همچنان نزد مالک باقی مانده و برای مصرف روزمره استفاده نشده باشد. اگر طلای هدیه شده برای نیازهای معمول زندگی صرف شود یا به سرعت مصرف گردد، خمس به آن تعلق نمی‌گیرد.

طلای مهریه یا ارث

طلای مهریه و ارث، از مواردی است که در پرداخت خمس آن شبهه‌های فراوان وجود دارد و باید با دقت بررسی شود. 

بر اساس فتوای اکثر مراجع تقلید، اگر طلای مهریه یا ارث پس از گذشت یک سال قمری همچنان در اختیار مالک باقی بماند و برای مصرف روزمره مورد استفاده قرار نگیرد، مشمول پرداخت خمس خواهد بود. 

اما اگر برای مصرف معمول زندگی به کار رود یا سریعاً استفاده شود، خمس بر آن واجب نیست. در موارد پیچیده‌تر، مشورت با مرجع تقلید یا کارشناس فقهی نیز توصیه می‌شود.

خمس طلا از دید مراجع مختلف

دیدگاه مراجع تقلید درباره خمس طلا ممکن است در جزئیات و شرایط وجوب متفاوت باشد، اما همگی بر اهمیت رعایت این واجب شرعی تأکید دارند. در ادامه، مروری بر دیدگاه‌های مهم‌ترین مراجع درباره خمس طلا خواهیم داشت.

خمس طلا از دید آیت‌الله خامنه‌ای

آیت‌الله خامنه‌ای درباره خمس طلا بیان کرده‌اند که: 

• اگر زنی از حقوق خود طلایی به مقدار متعارف و مناسب شأنش برای زینت بخرد، خمس بر او واجب نیست. 
• درباره سکه بهار آزادی، اگر این سکه‌ها از درآمد کسب تهیه شده و مازاد بر مخارج سال باشد، خمس دارد، زیرا سکه بهار آزادی جزو هزینه زندگی محسوب نمی‌شود و حتی اگر به عنوان هدیه باشد و مازاد بر مخارج سال باشد، خمس بر آن تعلق می‌گیرد.
• اگر شخصی سکه طلا را به قصد فروش خریداری کند، هم قیمت خرید و هم افزایش قیمت آن تا پایان سال خمسی مشمول خمس است؛ ولی اگر به قصد فروش نباشد، فقط قیمت خرید خمس دارد. 
• هدایایی که استفاده می‌شوند، خمس ندارند. 
• طلای مسکوک اگر جزو درآمد کسب باشد، حکم سایر درآمدهای کسب را دارد و طلایی که شوهر برای همسرش به مقدار متعارف می‌خرد، مؤونه محسوب شده و خمس ندارد.

خمس طلا از دید آیت‌الله مکارم

آیت‌الله مکارم شیرازی درباره خمس طلا نظرات دقیقی دارند:

• ایشان سکه بهار آزادی را جزو مؤونه زندگی نمی‌دانند، بنابراین اگر از درآمد کسب تهیه شده و تا پایان سال خمسی باقی بماند، مشمول خمس است. 
• درباره زیورآلات زنانه، اگر در حد شأن و نیاز باشد و از درآمد همان سال تهیه شده باشد، خمس ندارد؛ حتی اگر به‌صورت هدیه باشد. با این حال، در مواردی مانند زیورآلات بلااستفاده پس از بالا رفتن سن یا اقلام زینتی غیرضروری، احتیاط مستحب در پرداخت خمس مطرح است. 
• در مورد هدایا نیز اگر تا سر سال خمسی باقی بمانند و استفاده نشوند، بنابر احتیاط واجب، پرداخت خمس آن‌ها لازم است.

خمس طلا از دید آیت‌الله سیستانی

خلاصه فتوای آیت‌الله سیستانی درباره خمس طلا، سکه، هدیه، مهریه و طلاهای زینتی به این صورت است:

• به سکه‌های بهار آزادی زکات تعلق نمی‌گیرد ولی خمس دارد. 
• اگر سکه طلا را با درآمد سالانه برای فروش خریده باشد، حتی اگر نفروشد، خمس دارد. 
• طلاهای زینتی هدیه‌شده در ازدواج اگر برای زینت استفاده شوند خمس ندارند، اما اگر صرفاً هدیه داده شده و استفاده‌ نشود خمس دارد. 
• سکه‌های مهریه، دیه و ارث خمس ندارند. 
• زرگری که طلای مسکوک دارد، زکات نمی‌پردازد ولی پرداخت خمس بر آن واجب است.

خمس طلا از دید آیت الله صافی گلپایگانی

فتاوای آیت‌الله صافی گلپایگانی در مورد طلا به شرح زیر است: 

• طلاهایی که زنان برای زینت استفاده می‌کنند، اگر در حد شأن آن‌ها باشد، خمس ندارند؛ چه توسط خودشان خریداری شده باشد و چه توسط همسر. اما اگر استفاده زینتی از آن‌ها متوقف شود و دیگر مورد نیاز نباشد، پس از فروش، افزایش قیمت نسبت به قیمت خرید، متعلق خمس است مگر آن‌که صرف هزینه‌های زندگی شود. 
• اگر زن طلاهای زینتی‌اش را فروخته و پول آن تا پایان سال خرج نشود، مقدار مازاد بر قیمت خرید مشمول خمس خواهد بود. همچنین اگر شوهر مجدداً طلا برای همسرش بخرد و آن در حد شأن باشد، خمس ندارد. 
• طلاهایی مانند شمش، سکه یا زیورآلات موجود در مغازه که به قصد کسب نگهداری می‌شوند، اگر از درآمد سال باشند و تا پایان سال باقی بمانند، مشمول خمس‌اند. 
• سکه‌هایی مانند بهار آزادی که در خانه نگهداری می‌شوند (و نه برای زینت همسر یا فرزند)، حکم سایر درآمدها را دارند و خمس آن‌ها واجب است.

خمس طلا از دید آیت الله نوری همدانی

طبق فتاوای آیت‌الله نوری همدانی، خمس در موارد زیر به طلا تعلق می‌گیرد:

• اگر طلا از طریق کسب، تجارت، هدیه یا سود کار به‌دست آمده و تا پایان سال خمسی مصرف نشده باشد، خمس آن واجب است.
• مهریه و ارث طلا خمس ندارد، مگر آنکه معلوم شود فردی که ارث را به جا گذاشته، خمس آن را نداده باشد؛ در این صورت ورثه موظفند خمس آن را بپردازند. در ارث‌های مشکوک و خویشاوندی‌های دور، پرداخت خمس احتیاط مستحب است.
• اگر فردی از اموال وقفی مانند باغ یا زمین، طلا یا پولی به‌دست آورد و آن از مخارج سالش بیشتر شود، خمس آن واجب است.
• اگر فردی از معدن طلا استخراج کند و ارزش آن به ۱۵ مثقال طلای سکه‌دار برسد، خمس آن واجب و فوری است.
• اگر طلا به‌صورت گنج پیدا شود و ارزش آن به ۱۵ مثقال طلای سکه‌دار برسد، خمس آن واجب است، مشروط به اینکه مالک پیشین آن شناسایی نشود.
• اگر طلا با مال حرام مخلوط شود و صاحب مال یا مقدار آن مشخص نباشد، فرد باید خمس کل آن طلا را بدهد تا حلال شود.
• اگر فردی در دریا غواصی کرده و طلا یا جواهری با ارزش معادل ۱۸ نخود طلا یا بیشتر بیابد، خمس آن واجب است.

‌خمس طلا از دید اهل سنت

در فقه اهل سنت، خمس به‌عنوان یکی از واجبات مالی اسلام پذیرفته شده اما محدوده و مصادیق آن با فقه شیعه تفاوت دارد. اکثر علمای اهل سنت معتقدند که خمس تنها در موارد خاصی مانند غنائم جنگی، گنج، معادن طلا و نقره و ثروت‌هایی که به‌صورت ناگهانی یا غیرمترقبه به دست می‌آیند واجب است. 

بر این اساس، اهل سنت خمس را بر درآمدهای معمولی، حقوق ماهانه یا حتی طلای زینتی یا پس‌اندازشده واجب نمی‌دانند، مگر اینکه شرایط خاصی مانند استخراج معدن یا یافتن گنج بر آن منطبق باشد. بدین ترتیب از دیدگاه فقه اهل سنت، طلایی که به‌عنوان مهریه، ارث یا سرمایه‌گذاری نگهداری می‌شود مشمول خمس نیست، مگر آنکه به یکی از مصادیق خاص خمس تبدیل شود.

جدول مقایسه اختلاف فتاوا درباره خمس طلا

در جدول زیر، نظرات مراجع مختلف درباره خمس طلا را مقایسه می‌کنیم:

جمع‌بندی نهایی: تکلیف شرعی طلا را جدی بگیرید

خمس طلا یکی از مسائل فقهی مهم است که بسته به نوع استفاده، وزن، مدت نگهداری و نظر مرجع تقلید، می‌تواند واجب یا غیرواجب باشد. اگر طلایی به‌عنوان سرمایه‌ نگه‌داری شده و طی یک سال قمری مورد استفاده قرار نگرفته باشد، مشمول خمس می‌شود. برای تعیین دقیق وظیفه شرعی، بهترین راه مشورت با دفتر مرجع تقلید خودتان است.

سوالات متداول درباره خمس طلا

• آیا طلا خمس دارد یا زکات؟ 

بسته به شرایط، طلا می‌تواند هم شامل خمس شود و هم زکات. زکات فقط برای طلاهایی واجب است که وزنشان از نصاب (۸۵ گرم) بیشتر باشد و یک سال قمری بی‌استفاده مانده باشند، ولی خمس برای هر طلایی که یک سال  قمری از نگهداری‌اش گذشته و استفاده شخصی نداشته، لازم است پرداخت شود.

• چند گرم طلا خمس دارد؟

مقدار مشخصی برای خمس طلا از نظر گرم وجود ندارد؛ ملاک اصلی این است که طلا مازاد بر نیاز و استفاده متعارف شخص باشد. حتی اگر مقدار کمی طلا بدون استفاده در طول سال خمسی باقی بماند، باید خمس آن پرداخت شود. 

• خمس طلای ازدواج یا جهیزیه چطور محاسبه می‌شود؟

اگر طلای ازدواج یا جهیزیه مورد استفاده معمول و متعارف قرار گیرد، خمس ندارد. اما اگر مدتی طولانی بدون استفاده بماند یا به‌قدری باشد که از نظر عرف مازاد بر نیاز محسوب شود، مشمول خمس خواهد بود.

• آیا طلای هدیه یا طلای شکسته خمس دارد؟

طلای هدیه‌شده یا شکسته اگر از مصرف سالانه زیادتر باشد و بلااستفاده بماند، خمس دارد.

• خمس طلا را باید به چه کسی داد؟

خمس باید به مرجع تقلید یا نماینده مجاز او پرداخت شود. سهم سادات (نصف خمس) مخصوص سادات نیازمند است و فقط با اجازه مرجع به آنان پرداخت می‌شود. سهم امام زمان (عج) نیز باید طبق نظر مرجع مثلا در راه‌های دینی، حوزه‌های علمیه یا نیازهای شرعی جامعه اسلامی مصرف شود.